Lịch sử đã chọn sen là “Quốc hoa”

Sau quá trình bầu chọn, lấy ý kiến rộng rãi trên toàn quốc, hoa sen hồng đang là ứng viên số 1 vào danh hiệu Quốc hoa của Việt Nam. Đầu xuân năm mới, TT&VH xin giới thiệu bài viết của KTS Đoàn Đức Thành, nguyên Uỷ viên BCH Hội Kiến trúc sư VN khóa V & VI về hoa sen trong kiến trúc, điêu khắc cổ nước ta.

Sen là loài hoa gắn bó với đời sống con người từ rất lâu đời, được nhân dân ta yêu chuộng bởi giá trị vật chất và tinh thần rất phong phú, đa dạng. Hầu như ở đâu có đất, có nước là có thể tạo thành đầm ao để trồng sen.

Thời kỳ đầu, chùa còn là thảo am thờ Thần, thờ Phật thì sen đã được trồng ở trước tam quan và hai bên cạnh chùa, tạo nên không gian và cảnh quan ngôi chùa nét tinh khiết, thanh tao, cao đẹp.

Trong quá trình phát triển, chùa tháp được người xưa từng bước xây dựng bằng những vật liệu kiên cố dần. Từ đấy, hoa sen không những trồng quanh không gian chùa mà còn được lồng vào trong các cấu kiện, chi tiết kiến trúc và điêu khắc chùa. Hình tượng hoa sen thể hiện tập trung trong các nơi thờ tự tiêu biểu của Phật giáo. Có những công trình còn thể hiện cả một tổng thể hình khối kiến trúc hình tượng hoa sen.

Từ những hình tượng hoa sen sớm nhất

Hình ảnh sớm nhất ngày nay ghi nhận được là viên gạch nung, trong đó có bức phù điêu ba vị Phật ngồi trên tòa sen tại tháp Nhạn, thôn Nhạn Tháp, Hồng Long, Nam Đàn, Nghệ An được xác nhận niên đại thuộc Tùy (603-617).

Hoa sen hồng

Chùa Một Cột (Hà Nội) được xây dựng từ thời Lý. Năm 1105, vua Lý Nhân Tông cho tu bổ lại, minh văn trên bia tháp Sùng Thiện Diên Linh dựng năm 1122 còn ghi: “Đào ao thơm Linh Chiểu, giữa ao chồi lên một cột đá, trên cột có đóa sen nghìn cánh xòe ra. Trên hoa dựng một ngôi đền đỏ sẫm, trong đền đặt một pho tượng sắc vàng…”. Ngôi chùa hiện nay xây dựng vào thời Trần, năm 1249, tuy cũng thể hiện hình khối đường nét kiến trúc một tòa sen, song so với ngôi chùa thời Lý được miêu tả có khác biệt về quy mô và hình thức kiến trúc.

Chùa thời Lý, đặc biệt là trong nghệ thuật tạo hình kiến trúc và điêu khắc đá được phát triển hết sức hưng thịnh. Tiếc rằng hầu hết những công trình kiến trúc nguyên gốc đó đã bị thời gian và con người làm mai một, hư hỏng. Tuy vậy, những bộ phận cấu trúc bằng đá còn sót lại cũng thể hiện khá đậm đặc hình tượng hoa sen trong các cấu kiện kiến trúc và điêu khắc, nhất là những bộ phận trang trí như chân đá tảng đỡ cột nhà, nơi thờ tự.

Chùa Phật Tích (Tiên Sơn, Bắc Ninh - năm 1057), hiện nay còn sót lại nhiều điêu khắc bằng đá: Pho tượng Phật A Di Đà cao 270cm, ngồi thiền định trên tòa sen, cùng với 10 tượng thú bằng đá ngồi trên bệ sen. Đây là kiệt tác quý báu cổ nhất thời Lý còn lưu giữ lại đến ngày nay, là minh chứng cho thấy đời sen đã gắn bó với đời sống tâm linh con người từ rất lâu đời.

Chùa Thầy (Quốc Oai, Hà Nội - năm 1090), thời vua Lý Nhân Tông (1072-1128), là nơi tu hành của Thiền sư Từ Đạo Hạnh. Kiến trúc hiện nay tuy xây dựng vào đời sau, song trong chùa vẫn còn một bệ tượng Phật Tam Thế bằng đá thời Lý, phần trên chạm những cánh hoa sen cách điệu.

Bệ tháp Chương Sơn (Ý Yên, Nam Định - năm 1108), nay vẫn còn sót lại bệ đá có chạm khắc rồng và hoa sen.

Chùa Lạng (Mỹ Văn, Hưng Yên - năm 1115), còn lại bệ tượng bằng đá, hình vuông, có hình sư tử đội tòa sen.

Sợi chỉ đỏ xuyên suốt

Sen gắn với kiến trúc và điêu khắc cổ Việt Nam như một sợi chỉ đỏ xuyên suốt các thời đại, từ xa xưa đến ngày nay. Trên đây điểm qua những kiến trúc, điêu khắc chùa tháp xây dựng bằng đá tiêu biểu của thời Lý. Sang thời Trần, tuy kiến trúc không phát triển rực rỡ bằng, chuyển sang xây dựng bằng đất nung và gỗ là chủ yếu. Song cũng có những công trình bằng đá rất tinh xảo.

Từng cụm mái đao chùa Tây Phương có hình như nụ sen sắp nở

Chùa Phổ Minh (Nam Định - năm 1262), ngày nay còn nguyên vẹn tháp hình vuông, cao 14 tầng ở trước tòa tiền đường. Tháp Phổ Minh xây dựng vào năm 1305. Bệ tháp và tầng thứ nhất xây bằng đá, các tầng trên xây gạch. Bệ đá có hai lớp cánh sen, lớp dưới chúc xuống, lớp trên ngửa, tạo hình rất đẹp.

Chùa Yên Tử (Uông Bí, Quảng Ninh – năm 1687) có tháp Huệ Quang (tháp tổ Trần Nhân Tông) xây dựng bằng vật liệu đá gạch kết hợp. Phần đế tháp bằng đá có đài sen 102 cánh đỡ thân tháp hình vuông. Đỉnh tháp bằng đá tạo hình một búp sen.

Chùa Trăm Gian (Hoài Đức, Hà Nội) được khởi dựng đời Lý Cao Tông. Đến thời Trần có xây bệ tượng Phật Tam thế bằng đất nung, trên có đài sen tồn tại đến ngày nay. Thời Trần còn lưu giữ được những bức phù điêu bằng gỗ có hình em bé quỳ gối nâng hoa sen ở chùa Thái Lạc (Mỹ Văn, Hưng Yên - TK 14).

Từ thời Lê trở lại đây hầu như các chùa đều tạc tượng Phật bằng gỗ. Nhiều pho tượng Phật ngồi trên tòa hoa sen hình tròn cũng chạm bằng gỗ. Đó là là tượng Phật: Quan Âm Nam Hải, Phật Bà nghìn mắt nghìn tay, Tam thế, Bồ Tát… Ở chùa Mật (Thanh Hóa) tượng vua Lê Thần Tông và tượng bà hoàng vợ vua cũng ngồi trên tòa sen.

Thế kỷ 17, hình tượng hoa sen gắn vào các cấu kiện kiến trúc chùa và đình làng nhiều hơn. Chùa Bút Tháp (Thuận Thành, Bắc Ninh - năm 1647) được coi là ngôi chùa khai thác hoa sen nhiều nhất. Hoa sen đã lồng vào công trình kiến trúc tòa thượng điện ở lan can đá bằng hình dáng thật, cuống và hoa mềm mại rất sinh động. Đặc biệt có tòa tháp Cửu Phẩm Liên Hoa bằng gỗ, 9 tầng, mỗi tầng có một đài sen nhiều cánh hoa bao xung quanh. Đài sen cao chừng 50 cm, gồm bốn lớp, lớp dưới cùng chúc xuống, ba lớp trên ngửa lên. Trong chùa rất nhiều tượng Phật ngồi trên tòa sen. Đẹp nhất là bệ ba lớp trên đỡ tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay, rồi đến đế các tượng Phật Tam Thế và Di Đà tam tôn.

Thời Tây Sơn (1788-1802) để lại hai ngôi chùa có giá trị nghệ thuật kiên trúc và điêu khắc tuyệt vời. Đó là chùa Kim Liên (Nghi Tàm, Hà Nội - 1792) và chùa Tây Phương (Thạch Thất, Hà Nội - 1794). Chùa bố cục hình chữ “tam” gồm ba lớp lang. Các cụm mái đao vươn cao trông như hình tượng búp sen nở trong không gian xanh của cây cối xung quanh. Vào trong chùa, nhiều bộ phận trong bộ vì gỗ đã lồng hình tượng hoa sen. Hệ cột gỗ được kê trên những tảng đá chạm hình cánh sen đẹp nền nã.

* * *

Thời đại Hồ Chí Minh đã nâng vị thế hoa sen lên tầng cao mới, tiêu biểu là Lăng Bác Hồ mang hình tượng đóa hoa sen bằng đá, sáng đẹp tinh khôi, giàu nhạc điệu và chất thơ.

Với giá trị nhân văn mang tính truyền thống đó, hoa sen hồng xứng đáng là Quốc hoa Việt Nam.