Vì sao cần mơ thấy hoa vàng trên cỏ xanh?

Nguyễn Nhật Ánh viết về một câu chuyện tuổi nhỏ: Mơ thấy hoa vàng trên cỏ xanh. Bối cảnh là trường học, nhà trong xóm, bãi tha ma, đan xen trong đó là chuyện người, chuyện cóc, chuyện ma, chuyện công chúa và hoàng tử, kể cả chuyện thiếu ăn, cháy nhà, lụt lội. Cậu bé Thiều 15 tuổi làm người dẫn chuyện; những câu chuyện xoay quanh những tuyến nhân vật như chú Đàn, cô bạn thân là Mận và chú bé Tường, em Thiều, hết sức đáng yêu, dù học không giỏi. Chúng lớn lên với biết bao kỷ niệm khi chơi đùa, cãi cọ, giận hờn, và yêu thương nhau trong không gian một ngôi làng, một ngôi trường, trải qua bao biến động của cuộc đời và thời gian…

Câu chuyện của Nguyễn Nhật Ánh khiến chúng ta liên tưởng đến tuổi trẻ hôm nay, một tuổi trẻ đang trải qua những biến động dữ dội về mặt nhận thức, về tư duy, trong sự thay đổi môi trường giáo dục một cách mãnh liệt với những phương tiện truyền thông cực kỳ tinh xảo, với trí tuệ nhân tạo, làm thay đổi cả về trạng thái tâm hồn và cả lý tưởng vào đời.

Tuổi trẻ không được vui chơi? Đã có ai đó kêu lên rằng “Ai chở mùa hạ của em đi đâu?” khi tuổi trẻ ngày nay hầu như không có mùa hè. Làm gì còn có những câu chuyện quanh quyển “lưu bút” với những dòng tâm sự “Mỗi năm đến hè lòng man mác buồn/ Chín mươi ngày qua chứa chan tình thương…”. Vì các em nghỉ nhiều lắm cũng chỉ một tuần là đã phải khăn gói đi học thêm.

Bản chất của tuổi trẻ là khám phá cái mới, ưa tìm tòi và hiếu động. Thể chất và tâm hồn các em cũng phát triển qua những kỳ nghỉ hay qua những sinh hoạt ngoại khóa trong nhà trường. “Học mà chơi, chơi mà học” không chỉ là khẩu hiệu mà là phương châm của các xu thế giáo dục trên thế giới, nhất là trong thời đại bùng nổ thông tin.

Có nhà giáo dục đã nói “Giáo dục là thắp sáng một ngọn lửa, không phải đổ đầy một bát nước”. Nhà giáo dục, pedagogue, nguyên nghĩa là người hướng dẫn tuổi thơ, nghĩa là phải biết khơi gợi, thắp sáng ngọn lửa đam mê tri thức hay tìm cái mới trong lòng tuổi thơ. Đó cũng là một trong bốn nguyên tắc cơ bản của UNICEF: Tôn trọng quan điểm của trẻ em.

Nhưng hiện nay các em đang bị nhồi nhét quá nhiều kiến thức, cả cần thiết và không cần thiết, như những chú gà nhồi cơm bằng một lối học hết sức thụ động. Cách học ấy sẽ sinh ra những công chức làm theo sự chỉ đạo, hoàn toàn thiếu sáng kiến và sự tự chủ tri thức.

Ngạn ngữ Anh có câu “All work and no play makes Jack a dull boy”, nếu chỉ học và không biết vui chơi thì đứa trẻ nào cũng trở nên đần độn và chậm phát triển trí tuệ. Hãy thử nhìn một đứa trẻ khệ nệ vác trên lưng một cái cặp từ 5 đến 7 kg đi suốt đoạn đời tuổi thơ, oằn vai vì kiến thức đang phải “nhai lại” để rồi phải đối phó với bao nhiêu kỳ thi, bài kiểm tra cũng dưới hình thức tra vấn kiến thức nhiều hơn là tự luận sáng tạo.

Từ đó các em phải chạy đua học thêm triền miên, vùi đầu trong sách vở, lấy đâu ra thời gian mà vui đùa giải trí. Ngày xưa Einstein cũng từng phê phán nền giáo dục vào thời của ông, cho rằng việc “quá nhấn mạnh đến hệ thống ganh đua hay chuyên ngành hóa quá sớm sẽ giết chết tinh thần”, và ông cảnh báo “giáo dục nhồi nhét tất yếu sẽ dẫn tới sự nông cạn và vô văn hóa”.

Tư duy đồng phục

Từ thực tiễn giảng dạy theo lối “gà nhồi cơm” ấy, chúng ta buộc học sinh thậm chí cả sinh viên suy nghĩ theo kiểu “rập khuôn”, buồn vui theo cảm xúc của thầy cô, còn thầy cô thì buồn vui theo cảm xúc của người soạn chương trình và sách giáo khoa, còn những người biên soạn thì cảm xúc theo kiểu… “lập trình”. Giáo dục không chỉ là ban bố mệnh lệnh, lăm le trừng phạt dù bằng đòn roi hay bằng điểm số. Không thể xây dựng nên người - những công dân có phẩm chất, bằng một thứ văn hóa “đồng phục”, luôn đi sát lề và sợ hãi… khi không giống người khác.

Chúng ta luôn kêu gọi sự độc lập sáng tạo trong tư duy và bình đẳng trong đối thoại. Giáo sư Hoàng Tụy có lần cảnh báo về “một nền hư học cổ lỗ với những căn bệnh kinh niên: học nhồi nhét để đi thi, học tách rời với hành, chạy theo những giá trị ảo, các hư danh”. Hàng năm, chúng ta vẫn nghe tổng kết những câu văn “kinh dị” của học sinh lớp 12 khi làm bài thi nhưng có ai hỏi tại sao và chuyện đó diễn ra như thế nào. Có ai nhận ra các em suy nghĩ bằng cái đầu của người khác, của những… soạn giả sách giáo khoa mà chưa hề có nhận định của riêng mình. Có chuyện khôi hài trước đây khi mô tả “người cha”, có thầy cô cứ buộc các em phai tả cha mình là công nhân thì mới… “đúng ý”. Nếu một em mất cha hay cha thuộc tầng lớp khác thì sao? Phải chăng bữa cơm tối nào cũng “cha ngồi đọc báo, bà ngồi kể chuyện, mẹ ngồi may vá, em ngồi học bài”?

Chúng ta đang tạo nên những con người thiếu dũng cảm và trung thực khi không dám nói điều mình nghĩ, không dám sống hết mình. Tuổi trẻ thiếu thời gian tận hưởng niềm vui thanh xuân, thiếu không gian bày tỏ cảm xúc. Một vài kỳ thi Vietnam Idol hay Sao Mai gì đấy chỉ khuấy động đôi chút đời sống nghệ thuật, còn thì chỉ thấy tuổi trẻ bày tỏ cảm xúc trong những lần Việt Nam tham dự AFF Cup hay Sea Games, hay một lớp trẻ liều lĩnh “bão” đêm lạng lách ngoài đường phố… Có người phàn nàn tuổi trẻ hôm nay thiếu “Lễ”, nên việc Hà Nội cách đây nhiều năm đưa tài liệu “Giáo dục nếp sống thanh lịch văn minh” vào dạy trong các trường phổ thông cũng là một tín hiệu đáng mừng. Nhưng học là một chuyện còn hành lại là một chuyện khác. Những chuẩn mực về ứng xử từ văn hóa xếp hàng, văn hóa giao thông… cũng cần phải được dạy từ đầu. Khi các em biết ứng xử văn minh, tâm hồn sẽ bớt bực dọc, sẽ cảm thông với mọi người, sống có trách nhiệm và biết trân trọng tình cảm của nhau theo đúng ý nghĩa của tình yêu. Chúng ta cần phải tạo ra bầu trời xanh cho các em ngắm lại hoa vàng, phải tạo ra thảm cỏ xanh cho các em thả đôi cánh của trí tưởng tượng trên đấy… Các em không chỉ học trong sách vở, trong lớp mà học cả thế giới bên ngoài.

Tuổi trẻ cần những ước mơ

Các em đang thần tượng ai, một ngôi sao bóng đá hay nhạc rock, một nhóm nhạc từ phương xa đến như Blackpink hay trong nước như Bức Tường? Chúng ta cũng cần quan tâm uốn nắn vì khi tôn vinh sai thần tượng cũng gây nhiều hệ lụy. Có cháu nói với chúng tôi “cần gì vào đại học vì ông Bill Gates cũng bỏ học mà”. Nhưng cháu có biết trên đời có được bao nhiêu Bill Gates?

Chúng ta đã từng nghe những thi sĩ ngày xưa bộc bạch: “Hỡi thành đô với linh hồn bách thảo?/ Còn nhớ ta chàng tuổi trẻ tóc bay?/ Làm học trò nhưng không sách cầm tay/ Đem tâm sự đi nói cùng cây cỏ” (Đinh Hùng), hay “Áo nàng vàng anh về yêu hoa cúc/ Áo nàng xanh anh mến lá sân trường” (Nguyên Sa). Thế giới lãng mạn ấy nuôi lớn tâm hồn tuổi trẻ, là dưỡng chất vào đời “Rồi tôi lớn đi vào đời không biết/ Hai bàn chân giẫm nát cỏ không hay” (Bùi Giáng). Phân tâm học chứng minh những kẻ mang nhiều ẩn ức và chấn thương tâm lý thời thơ ấu dễ có hành vi bạo lực sau này. Điểm lại những vụ trọng án gần đây, ta thấy phần đông là những kẻ thiếu thốn tình cảm, gia đình đổ vỡ, hay thiếu giáo dục yêu thương từ gia đình, thậm chí có bằng đại học nhưng vẫn hành xử độc ác. Gia đình có khuynh hướng xử sự với nhau bằng bạo lực sẽ khiến con trẻ nhiễm thói quen ấy, từ ngọn roi của bậc cha mẹ hung ác đến lưỡi dao của kẻ sát nhân đều khởi nguồn từ một môi trường thiếu tình người. Tuổi trẻ có khuynh hướng dùng bạo lực giải quyết mâu thuẫn vì lòng họ không còn tin vào tình người. Phải tập cho trẻ biết sống, biết yêu thiên nhiên, yêu con người, sống lãng mạn một chút, dù có buồn nhưng cũng lãng đãng, mơ hồ trong sương khói của tình yêu. “Em tan trường về/ Đường mưa nho nhỏ /Ôm nghiêng tập vở/ Tóc dài tà áo vờn bay” (Phạm Duy), hay “Em như ngọn cỏ hồng/ Chờ mong chẳng lạnh lùng/ Em như một ngày mộng/ Chờ nhau chẳng ngại ngùng” (Ngô Thụy Miên). Khi tình yêu ngự trị trong tim, sự độc ác sẽ khăn gói ra đi, vì khi ấy trái tim tràn đầy nhân ái. Hãy cho tuổi thơ và tuổi trẻ được hưởng hạnh phúc trong những năm tháng đầu đời của mình. Xuân Diệu từng tiếc nuối: “Này gã trai tơ, sách chật năm ngăn, mộng ứ rương hòm, tôi xin giao lại cái giang sơn thơ mộng cho người. Mà gọi làm chi khác tình vậy nhỉ! Ở trong tuổi đẹp, chúng ta để là bầu bạn: giang sơn tuổi nhỏ này anh giao lại cho em” (Giao lại).

Hướng dẫn ước mơ

Chúng ta có thể hướng dẫn tuổi trẻ bằng việc chứng minh giá trị của những nguyên tắc sống của mình qua hành động cụ thể. Nhà Phật gọi là thân giáo. Nghĩa là cha anh, thầy cô phải là những mẫu mực trong ứng xử, sau đó dùng ngôn ngữ phù hợp lứa tuổi để dẫn dắt các em vào những khái niệm phức tạp hơn, kể những câu chuyện có tính chất tôn giáo hay luân lý đời thường nhưng có sức lôi cuốn các em. Những câu chuyện tôi nghe ông bà kể hồi nhỏ về nhân quả báo ứng, về 18 tầng địa ngục vô tình hình thành nỗi dè dặt, lo sợ khi mình làm điều sai quấy. Khuyến khích các em chất vấn hay hỏi về những băn khoăn, những mơ hồ về đức tin và chúng ta nên tỏ ra thành thật nếu chưa rõ câu trả lời. Giáo dục tình yêu thương qua những công việc, bài giảng hay hội thoại hàng ngày nếu như không thể gắn kết các em với những sinh hoạt tôn giáo như đến chùa ngày 14 hay 30 sám hối. Nhưng cũng nên mở ngoặc là phải dạy các em tôn trọng sự đa dạng của tín ngưỡng, các tôn giáo khác, không tranh luận vô bổ về đức tin… và cũng cho phép tuổi trẻ tự tìm hiểu và giải quyết hoài nghi của mình qua các phương tiện khác.

Chánh niệm giúp được gì?

Tuổi trẻ có quyền ước mơ nhưng khi làm việc và học tập, họ cũng cần chánh niệm. Ở Hoa Kỳ, một số trường đưa chánh niệm vào hệ thống giáo dục như:

Giảm Stress dựa trên chánh niệm (Mindfulness-Based Stress Reduction). Chương trình này ban đầu áp dụng cho người trưởng thành, nhưng được thiết kế lại cho học sinh, trong đó dạy những kỹ năng thực tập chánh niệm tăng sức mạnh tinh thần, cường độ tập trung và giảm stress. Họ đưa vào chương trình giáo dục chính quy những hoạt động như thiền định, bài tập hít thở sâu, yoga…

Học về ứng xử xã hội và làm chủ cảm xúc (Social and Emotional Learning - SEL). Chánh niệm được tích hợp vào chương trình SEL, nhằm tập trung phát triển kỹ năng sống trong xã hội và làm chủ cảm xúc của học sinh, giúp họ nâng cao khả năng tự nhận thức, kỷ luật tự giác và kỹ năng ứng xử với tha nhân.

Bài tập về chánh niệm được đưa vào như một dạng thực hành thường xuyên trong lớp học khi giáo viên cho học sinh những quãng nghỉ ngắn giữa giờ để tái tập trung và điều phối cảm xúc. Trong chương trình đào tạo giáo viên, người ta có thể đưa vào giáo trình kiến thức và kỹ năng thực tập chánh niệm.

Kết quả tích cực đã được ghi nhận là chánh niệm giúp thay đổi không khí lớp và trường học (school climate). Thầy trò cảm thấy quan hệ gần gũi, gắn bó, môi trường học hành tập trung hơn. Bạo lực học đường giảm rõ rệt, tình trạng bắt nạt hầu như biến mất. Những vấn đề vi phạm kỷ luật cũng giảm vì học sinh có thể tự chủ giải quyết xung đột và cảm xúc. Những thách thức trong việc thực hành chánh niệm vẫn còn vì vẫn có những nghi ngại về văn hóa hay tôn giáo, nên có nơi có lúc còn ngần ngại xem xét. Tuy nhiên xu thế chung cho thấy sự nhìn nhận trong hệ thống giáo dục Hoa Kỳ về hiệu quả áp dụng chánh niệm đang gia tăng, nhất là khi việc nâng cao sức khỏe tinh thần của cả nhà giáo dục và học sinh là cấp thiết.

Giấc mơ cá nhân và toàn dân tộc

Vậy thì tuổi trẻ, nói như Steve Job, “Hãy cứ khát khao, hãy cứ dại khờ” (Stay hungry, stay foolish) vì theo ông chỉ như vậy mới có thể sáng tạo, thay đổi cuộc sống. Còn theo Thiền sư Nhất Hạnh thì “Giấc mơ Việt Nam là dân tộc Việt Nam biết để thì giờ ra để đi chơi, ngồi chơi, leo núi, đi biển, sống với cảnh đẹp thiên nhiên, hàng ngày có nhiều cơ hội dựng xây tình huynh đệ mà không để hết thì giờ chạy theo sắc dục, tiền bạc, quyền hành và danh vọng.

Giấc mơ Việt Nam là trẻ em và người lớn đều ý thức được rằng đất hứa, thiên đường hay cõi Tịnh độ là cái đang có mặt đích thực trong giờ phút hiện tại, và ta phải biết và phải có khả năng thích ý rong chơi.

Giấc mơ Việt Nam là người Việt có khả năng sống đơn giản mà hạnh phúc, có thì giờ và tình thương để làm việc giúp cho người trong nước và ngoài nước vượt thắng nghèo khổ, bệnh tật, thất học, hòa giải được với người thân và tìm được nguồn vui sống…

Giấc mơ Việt Nam là những người Việt sống trong một nước có quyền tin theo bất cứ một tôn giáo, một chủ thuyết nào, nhưng tất cả đều thấy được rằng không có tôn giáo và chủ thuyết nào cao hơn tình huynh đệ, cao hơn lòng cởi mở và lượng bao dung, và bất cứ ai cũng học được và thừa hưởng được những châu báu của các truyền thống và quan điểm khác để làm giàu cho tuệ giác và hạnh phúc của mình”.

Hãy để tuổi trẻ được là chính mình: được sống nhưng tháng ngày tuổi trẻ. Đừng để các em thành những kẻ toan tính đầy mưu mô, những My sói hay những sát thủ mang gương mặt trẻ thơ. Muốn thế, hãy cho các em được sống thật trong thế giới của mình: thế giới mà các em sẽ thấy lại hoa vàng trên cỏ xanh.