Không phải rắn chuông trong ngôi đền Natchez thờ thần mặt trời của người Aztec ở châu Mỹ, không phải thần xà trong truyền thuyết Thanh xà - Bạch xà Trung Hoa, không phải truyền thuyết về Trạng nguyên Lê Văn Thịnh và bức tượng rắn cắn thân, chân xé mình ở đền thờ, mà tôi sẽ nói về điển tích rắn trong mối tương quan với các con giáp khác của văn hóa Á Đông.

Tương quan giữa chuột và rắn được tri thức dân gian Việt Nam đưa vào văn học với câu ca dao:

“Con chi rọt rẹt sau hè

Hay là rắn mối tới ve chuột chù?”.

Chuột là loại thức ăn khoái khẩu của rắn. Câu ca dao châm biếm mối quan hệ lén lút, bất chính, không đứng đắn.

Với Phật giáo, con trâu xuất hiện trong Tranh chăn trâu khi được ẩn dụ là tâm ý chúng sinh. Thuần hóa cái vô minh, giáo hóa cái si mê là giá trị độ hóa, khai mở trí tuệ, điều ngự tâm đối với người tu tập trong thế giới nhà Phật. Cảm hóa cái ác, chuyển hóa cái tà là sức mạnh của cái thiện, mang đậm ý nghĩa nhân văn sâu sắc trong đạo Phật. Cũng vậy, rắn thần phát nguyện phục tùng theo Đức Phật, là phục tùng sự chuyển hóa cái xấu, ác thành thiện.

Để nói về tương quan giữa hổ và rắn có lẽ mọi người thường chỉ biết đến các thành ngữ: Miệng hùm nọc rắn, Hang hùm miệng rắn, Hùm tha rắn cắn, Xà cung thạch hổ hoặc toa thuốc Ngũ xà pín hổ chứ ít người biết đến câu chuyện Phật giáo mang đầy tính biểu tượng cho hiện thực của cuộc sống. Anh nọ vào rừng bị cọp rượt. Cọp gần kề, thấy cái giếng bên đường, bức anh phải nhảy xuống. Nhưng không may cho anh, giếng không có nước mà chỉ có con rắn hổ mang to đang khoanh tròn dưới đáy.

Theo bản năng, anh chụp thành giếng và nắm trúng một rễ cây, trong lúc con rắn vươn cổ với mổ chân anh mà không tới. Ngước nhìn lên anh thấy con cọp đang với chân cào tay anh nhưng cũng không tới. May quá! Trong hoàn cảnh may mắn ấy, anh chợt thấy hai con chuột, một trắng một đen, trong hang chui ra và bắt đầu gặm rễ cây anh đang níu. Cùng lúc mật ong từ trên trời rơi xuống trúng mũi anh; thì ra lúc con cọp với bắt anh, thân nó đè lên một cành cây làm ổ ong mật trên cành cây bị vỡ ra để mật rơi lã chã. Anh liếm mật, mỉm cười.

Chuyện kể chấm dứt tại đây, không có hồi kết rõ ràng. Nhưng riêng tôi cảm thấy nó như công án thiền của các vị cao tăng xưa khi đặt ra câu hỏi phải phản ứng thế nào trong cơn khủng hoảng sống chết? Chúng ta thường hay bị kẹt giữa cọp đói (cái chết) và rắn hổ mang (tai họa) với hai con chuột (ngày và đêm) đang gặm nhấm rễ cây (sự nắm níu) cứu mạng (sự sống). Là người khôn ngoan, chúng ta hãy liếm mật (hạnh phúc) đang nhỏ từng giọt. Tương lai chưa đến và bất định, chúng ta không biết trước việc gì sẽ xảy ra tiếp theo. Thế nên, tại đây và ngay trong khoảnh khắc này, hãy thưởng thức mật ngọt của đời.

Theo chuyện kể dân gian xứ miệt vườn Đồng Tháp Mười, linh miêu là một loại mèo ma, được sinh ra từ cuộc hôn phối rừng rú ngẫu nhiên và hiếm có giữa mèo mun cái với loài rắn hổ chỉ ăn loại thịt duy nhất là thịt cóc. Và trong truyền thuyết Do Thái, mèo được liên kết với rắn chỉ sự tội lỗi, lạm dụng những phúc lợi ở thế gian này.

Với văn hóa dân gian Việt Nam, rồng rắn lên mây là trò chơi dân gian của trẻ em. Trong tục ngữ Việt cũng có rất nhiều sự xuất hiện của mối quan hệ rồng và rắn như, Đầu rồng đuôi rắn chỉ việc lúc đầu hưng thịnh sau suy yếu, chuyện khi xuất khởi đẹp đẽ nhưng sau kết chẳng ra gì, sự không tương xứng giữa những bộ phận có phẩm chất quá khác biệt trong cùng một chỉnh thể. Hay Vẽ rồng vẽ rắn để chỉ sự bày vẽ lôi thôi, rườm rà, làm cho sự việc phức tạp. Hoặc trong ca dao, cũng có câu: Trứng rồng mới nở ra rồng; Liu điu lại nở ra dòng liu điu.

“Con rắn hổ đất nằm trên cây thục địa

Con ngựa nhà trời ăn cỏ chỉ thiên

Trách anh bạn tình gian dối đảo điên

Gạt em xuống chốn huỳnh tuyền bỏ em”.

Đó là lời hờn trách của người con gái với chàng trai. Và cũng là mối quan hệ giữa rắn và ngựa.

Linh vật Pakistan là loài sơn dương hoang dã Markhor. Cái tên được tạo bởi hai từ trong tiếng Pakistan là mar (rắn) và khor (ăn thịt). Markhor sở hữu cặp sừng cực kỳ ấn tượng nhất hành tinh và có khả năng giết chết rắn độc bởi bọt mép dê khi nhai thức ăn có thể loại trừ nọc độc rắn.

Tương quan giữa chó và rắn là những trận thư hùng bất phân thắng bại. Có trận rắn thắng, có trận bại. Tương đồng giữa chó - rắn là đều có thể bắt chuột. Tương phản chó - rắn chính là rắn sợ tiếng kêu sủa của chó. Chỉ cần đánh hơi thấy mùi của loài động vật này là rắn sợ hãi mà tránh xa. Vì thế, ta có thể nuôi một chú chó để như một mẹo đuổi rắn thật đơn giản mà hữu hiệu.

Rắn là một trong những loài vật nguy hiểm mà ông cha ta đã đúc kết miệng hùm nọc rắn. Thế nhưng, lợn không sợ rắn mà còn là một trong những khắc tinh của loài rắn. Thực tế, lợn không phải là “thợ săn rắn” mà chỉ đơn giản là phản ứng theo bản năng. Khi nhìn thấy bất kỳ con rắn nào đến gần đàn con, lợn sẽ ngay lập tức phản ứng dữ dội dùng chân giẫm rắn đến chết để bảo vệ đàn con trước sự nguy hiểm đang đe dọa. Lợn không thích ăn thịt rắn và sẽ không chủ động tấn công nếu không thực sự cần thiết, chỉ lúc phòng vệ mà thôi. Còn khi không xâm phạm vào lãnh thổ của nhau thì “nước sông không phạm nước giếng”. Ngược lại, rắn không chủ động tấn công lợn không phải vì sợ mà nó cũng sẽ như vậy với bất kỳ loài vật to lớn vượt trội nào khác, bởi dù giết được đối phương cũng không ăn được mà lại tốn một lượng nọc độc làm giảm khả năng tự vệ. Vì vậy, có thể gọi mối tương quan giữa lợn và rắn là tương khắc tương kỵ.

Trước thềm xuân Ất Tỵ, đàm rắn luận xà bên chén trà cũng được một vài trống canh…