Lễ “Bầu Ông” và tục thờ Bạch hổ ở đình Bình Thọ

1. Từ những năm 80 của thế kỷ trước, trong những chuyến điền dã ở các tỉnh Nam Bộ, tôi được bô lão nhiều nơi kể về cổ tục Bầu Ông Cọp làm Hương cả của làng và theo đó, từ thời khai hoang đến tận cuối thế kỷ XIX, các làng ấy không ai dám đứng ra nhận chức Hương cả, bởi theo sự xác tín rằng kẻ nào cả gan như vậy tức thì bị cọp ăn thịt ngay! Tập tục này tôi ghi lại trong một số bài viết, đặc biệt là trong sách viết về đình ở Nam Bộ, xuất bản đã mười mấy năm nay. Thế rồi, khi tết Canh Dần sắp đến, thế nhân lại quan tâm về cọp và có người bán tín bán nghi hỏi tôi rằng: Tập tục Bầu Ông có thật hay không? Đáp: Có. Hỏi: Ở đâu? Chỉ cho tôi một chỗ đi! Thế là phải lục đống sổ tay điền dã, cái thứ sổ ghi chép đủ thứ tai nghe, mắt thấy ấy giờ kiếm cái cần tìm thì chúng trốn mất tăm. Ngồi giở từng trang thì có đến Tết mới rồi, nên không còn cách nào hơn là "đi giang hồ" một chuyến theo chỉ dẫn của ký ức và theo lối "đường đi ở miệng" của truyền thống nghề nghiệp.

Đàn thờ Bạch hổ, đình Bình Thọ

Cứ vào ký ức, tôi trực chỉ đến miếu thờ Bạch Hổ ở bến Phú Định. Miếu thờ cọp thì có đó, lệ cúng hàng năm vẫn còn nhưng tục Bầu Ông dân bổn xứ bảo "Không nghe ông bà nói!". Miếu thờ Ông Hổ ở xã Nhơn Đức (Nhà Bè) tìm suốt một ngày không ra. Chắc là được... giải toả đền bù rồi. Miếu thờ Ông Hổ Tăng Nhơn Phú, có lễ cúng mà không có tục Bầu Ông. Ghé về đình Tân Kiểng, nơi mà sách Gia Định thành thông chí có ghi rằng nhà sư Hồng Ân đánh cọp được dân thờ tự ở đình này thì thấy có miếu thờ "Cậu Tư". Đọc bài vị thì đoán rằng, Hán tự chữ "Ân" có mặt chữ giống "Tư" (suy nghĩ/ tư duy) nên viết nhầm "Ân" thành "Tư" - và dân chúng gọi là Cậu Tư, hiểu là "Cậu Bốn"... Thế mới biết, chuyện nhà sư Hồng Ân và đệ tử Trí Năng xắn tay áo cứu đời, đánh cọp dữ ở chợ Tân Kiếng hồi năm 1770 được sách sử ghi chép đàng hoàng mà thời gian còn làm sai lạc đến vậy thì tục Bầu Ông làm sao mà không mai một.

2. Đi ròng rã hơn mươi ngày, rồi hay hổng bằng hên: tôi gặp được cổ tục Bầu Ông hiện còn bảo lưu ở đình Bình Thọ, Thủ Đức. Ông thủ từ ở đình Bình Thọ, dắt tôi đến đàn thờ Bạch Hổ đặt ở bên phải trước sân đình để xác định nơi tổ chức lễ Bầu Ông của đình làng Bình Thọ hàng năm. Ông kể rằng, Bình Thọ xưa là một trong bốn thôn của xã Phước Long: Trường Thọ, Bình Thọ, Bình Thái, Bình Phú. Dân chúng sống bằng nghề ruộng và rẫy, đặc sản nổi tiếng là thơm song rừng vẫn còn nhiều. Mãi đến sau 1945, 1954 nhiều cây cổ thụ mới bị chính quyền lúc bấy giờ triệt phá.

Văn tế Chúa Sơn lâm Mãnh hổ chi thần/lễ Bầu Ông

Khi hỏi truyền thuyết về cọp ở địa phương, ông thủ từ bảo: Ông bà tôi kể rằng, xưa ở đây có nhiều cọp, còn tôi khi lớn lên thì không thấy cọp beo gì. Có chuyện đặc biệt: Thuở ấy, có một lão nông khi đem cơm ra ruộng cho công cấy, thấy một ông Cọp nấp ở bìa rừng. Ông Cọp ấy cầm lên để xuống nhiều lần một nhánh lá cây che mặt để nhìn ra đám công cấy ngoài ruộng. Chờ Cọp bỏ vào rừng, ông lão mon men đến nhặt cành lá ấy đưa lên nhìn xuyên qua đó ngó ra đám công cấy thì thấy trong đám thợ cấy có một người biến dạng thành con heo. Thấy lạ, ông lão gọi mấy người khác đến thử và tất thảy đều thấy cảnh tượng như vậy. Thế là các chủ ruộng và công cấy đoán chắc người có dạng heo khi nhìn qua cành lá ấy sẽ bị cọp vồ. Bởi vậy, khi ra về, người ta bố trí người ấy đi giữa và mọi người đi trước sau để bảo vệ. Thế nhưng đến một đoạn đường, ông Cọp nhanh như chớp không biết ẩn từ đâu phóng ra vồ đúng người ấy tha đi mất. Truyện kể này, xác tín rằng Trời không cho phép cọp bắt người ăn thịt, nó chỉ được bắt thú vật để sống. Riêng những người có số phận phải bị cọp ăn thì cọp nhìn qua cành lá sẽ thấy hình dáng họ biến thành heo. Kẻ ấy, cọp được phép ăn thịt. Theo ông thủ từ, từ đó, lệ cúng heo (hay đầu heo) cho cọp thường phải bẻ một nhánh lá cây đậy lên. Cọp đến thụ hưởng lễ vật cầm nhánh lá ấy, để nhìn: xác định đó đúng là heo thì cọp mới ăn. Đó là cổ tục, nay không còn thấy nữa, chỉ thấy tục lấy mỡ chài phủ kín đầu con heo cúng Bạch Hổ.

Về chuyện cọp ở vùng đất này, ông Trưởng ban Qui tế đình Bình Thọ, cho biết chính ông cố của mình bị cọp vồ ở Bình Thái. Bấy giờ, dân chúng đồng loạt đánh trống, mõ đuổi theo và đến tận chợ Nhỏ (Tăng Nhơn Phú) mới tìm được thi hài đã bị cọp ăn mất nội tạng. Mộ cụ cố của ông hiện tồn ở Bình Thái. Tính ra, sự việc này xảy ra vào hồi nửa cuối thế kỷ XIX.

Tất cả những dữ liệu về cọp kể trên giải thích việc thờ Sơn quân ở các đình làng ở vùng Thủ Đức - quận 9, đặc biệt là miếu Ông thờ cọp hiện tồn ở Tăng Nhơn A (xã Tăng Nhơn Phú, quận 9) cũng như tập tục Bầu Ông ở đình Bình Thọ.

3. Bình Thọ trước đây là một trong 4 thôn thuộc xã Phước Long (quận Thủ Đức, tỉnh Gia Định)⁽¹⁾. Mỗi thôn đều có đình thần, nhưng tập tục cúng tế của đình Bình Thọ có phần đặc dị hơn các đình kia: Một là, đình thờ tượng thần Thành hoàng sớm nhất, sau các đình khác mới tạo tượng thần. Cái khác thứ hai, là đình Bình Thọ cúng đại lễ luôn mời hát bội về hát chầu cúng thần, còn các đình kia cấm tuyệt không được hát bội. Đặc biệt tập tục Bầu Ông là lễ thức riêng của đình Bình Thọ và các đình khác không có, mặc dù các đình khác có miếu/ đàn thờ "Sơn quân".

Học trò lễ dâng rượu cúng Bạch hổ

Lễ Bầu Ông ở đình Bình Thọ được tổ chức đúng vào lúc 0 giờ khuya ngày 15 rạng ngày 16 tháng 2 âm lịch hàng năm, tức đêm trước ngày tổ chức Đại lễ Kỳ yên của đình (16 -2 ÂL). Đây là một lễ thức trang nghiêm và quy củ có tính chất điển lệ chứ không phải là hình thức thực hành nghi lễ dân gian. Cụ thể là lễ vật chu đáo (một con heo sống, một cỗ xôi trắng) với nghi thức tế lễ do học trò lễ thực hiện, có nhạc lễ tấu, theo lời xướng đọc nghi thức lễ bái, dâng lễ vật của viên chấp sự... Đại thể nghi thức tương tự như nghi thức tế thần Thành hoàng trong Đại lễ Kỳ yên. Tục Bầu Ông ở Bình Thọ có một bản văn tế chữ Hán nghiêm túc. Bản văn tế này được khắc trên gỗ cất giữ ở chùa Linh Sơn gần đình và mỗi khi tế lễ lại được in ra để xướng đọc và đốt đi. Điều này có khác với tập tục ở nơi khác, ở chỗ thay vì văn tế là một văn bản đựng trong cái ống tre - gọi là "Tờ cử", có nội dung rằng dân làng đồng lòng cử ông Cọp làm Hương cả. Theo tục truyền, mỗi năm, cứ đúng lệ, ông Cọp ra nhận lễ vật cùng "tờ cử" mới và trả lại "tờ cử" cũ. Nói chung, nghi thức của lễ Bầu Ông ở đình Bình Thọ đã được nâng cấp theo điển lệ tế tự chính thống Nho giáo, chứ không dừng lại ở hình thức cúng lễ các thần linh dân gian. Điều này cũng chỉ ra tầm mức quan trọng của tín ngưỡng thờ cọp đối với cộng đồng cư dân ở đây, đặc biệt là được bảo lưu khá lâu dài so với các địa phương khác; theo đó, tuồng như tín lý thờ cọp cũng biến đổi theo thời gian, chứ không phải được bảo thủ nguyên vẹn.

Miếu thờ Bạch hổ/ đường Bến Phú Định, TP.HCM

4. Theo ghi chép trong bài Văn tế cổ truyền được xướng đọc trong lễ Bầu Ông thì Thần Hổ được gọi là "Chúa Sơn lâm Mãnh hổ chi thần" trong khi đó trên bài vị ở đàn thờ lại đắp nổi hai chữ Hán "Bạch hổ" với phù điêu ở tấm hậu chẩm đắp nổi hình hổ trắng đứng ở góc trái (từ trước nhìn vào) trên bối cảnh "sơn lâm". Sự khác biệt này là một điều đáng lưu ý.

Rõ ràng là danh hiệu ghi trong văn tế thuộc tín lý truyền thống phổ biến trong tín ngưỡng thờ hổ ở Nam Bộ cũng như vùng đất này: Sơn quân chi thần hay gọi tắt Sơn quân (như ở đình Trường Thọ, kế bên đình Bình Thọ), Sơn lâm Hổ lang chi thần, Mãnh hổ Đại tướng quân, Lý Nhĩ Đại tướng quân, Sơn quân Mãnh hổ Lý Nhĩ chi thần... Đây là tín ngưỡng thờ cọp như vị thần bảo hộ cộng đồng, một tín lý bắt nguồn từ thực tế "Dưới sông sấu lội, trên bờ cọp um" của lưu dân thời khẩn hoang ở vùng đất mới. Còn tập tục thờ Bạch hổ thì bắt nguồn từ tín điều "Tả Thanh long - Hữu Bạch hổ" của thuật phong thủy, song chắc chắn hơn là tín lý của Đạo giáo được truyền bá vào xứ ta, trực tiếp từ các cộng đồng di dân người Hoa đến Nam Bộ.

Tượng Bạch hổ/ Miếu thờ Bạch hổ/đường Bến Phú Định, TP.HCM

Thanh long vốn là Thần Thương long, chủ quản phương Đông trong thần thoại Trung Hoa, tức chòm "thất tinh" (Giốc, Cang, Đê, Phòng, Tâm, Vĩ, Cơ) có bố cục hợp thành hình con rồng trên bầu trời hướng Đông. Còn Bạch hổ là vị thần chủ quản phương Tây trong thần thoại cổ đại Trung Hoa, tức chòm "thất tinh" (Khuê, Lâu, Vị, Mão, Chủy, Sâm, Tất) cấu thành hình con hổ trên bầu trời phía Tây. Rồng ở phương Đông ứng với Mộc (một trong ngũ hành) nên thành Thanh long; hổ ở phương Tây ứng với hành kim nên có màu trắng: Bạch hổ. Bạch hổ, cùng Thanh long. Chu tước (Nam), Huyền vũ (Bắc) gộp lại thành tứ phương tứ thần. Đạo giáo thường dùng 4 thần này làm thần hộ vệ để tăng thêm oai nghi. Về sau Tứ phương thần được nhân cách hóa. Bạch hổ được gọi là "Giám danh thần quân". Chức trách của Thanh long và Bạch hổ canh gác các sơn môn đạo quán như Hộ pháp của chùa ⁽²⁾.

Trong thực tế, việc thờ Thanh long - Bạch hổ ở các đền miếu của người Hoa, cũng thấy lan sang đình miếu của người Việt, là cặp tượng Rồng xanh và Hổ trắng chứ không thấy thờ mỗi một Bạch hổ riêng biệt như trường hợp ở đình Bình Thọ và một số miễu thờ Bạch hổ khác (như miếu Ông Hổ ở đường Bến Phú Định, quận 8, TP.Hồ Chí Minh chẳng hạn). Hiện tượng này hẳn bắt nguồn từ tín lý khác.

5. Trong câu chuyện về tập tục Bầu Ông ở đình Bình Thọ, tôi gạn hỏi: Ông cọp ở bình phong trước đình là ông cọp vàng, còn ông cọp thờ ở đàn thờ lại là ông Bạch hổ? Ông thủ quỹ đáp: Chú biết tại sao không? Ông Bạch hổ là ông cọp tu, không ăn thịt người. Điều xác tín này là nếp nghĩ khá phổ biến ở Nam Bộ. Truyền thuyết về hai con cọp dữ ở núi Lớn (Thắng Nhì, Vũng Tàu) đã nhường hang của mình cho vị du tăng họ Trương làm cốc tu hành. Cứ sáng chiều, khi nghe tiếng mõ tụng kinh thì chúng đến bên cốc phủ phục nghe kinh và từ đó, không còn vào thôn quanh vùng bắt gia súc ăn thịt nữa.

Truyền thuyết tương tự ở chùa Chơn Tiên (Bà Rịa) cũng kể rằng Bạch hổ đã nhường hang cho Tổ khai sơn ngôi chùa này tu hành khi chưa kiến tạo tự viện và từ đó, Bạch hổ chỉ "trường trai" bằng mít chín trong rừng ⁽³⁾.

Các truyền thuyết trên, cũng như việc nhà sư Tăng Ngộ, Tổ khai sơn chùa Tôn Thạnh (Cần Giuộc, Long An) khi chặt phá cây rừng đắp con lộ từ chùa ra chợ dài 250 trượng thì "cọp dữ gặp ông đều cúi đầu mà đi qua không dám xâm phạm"...⁽⁴⁾ đều biểu thị quan niệm "thiên nhân tương ứng", rằng: Đạo cao long hổ phục, đức trọng quỷ thần kinh. Ở đó, tuy có ánh lên quan niệm về việc chuyển đổi tính ác sang tính thiện, tức từ cọp dữ sang cọp tu, song không xác định rõ tín niệm Bạch hổ là loài cọp không ăn thịt người như truyện Bạch hổ của ông Tăng chủ (đại đệ tử của Phật thầy Tây An Đoàn Minh Huyên) ở Bảy Núi (An Giang). Ở truyện này, Bạch hổ chẳng những không ăn thịt người và thú vật mà còn trừ khử những loại cọp dữ khác ở núi Bà Độ Om ⁽⁵⁾. Câu chuyện chỉ rõ rằng Bạch hổ đối lập với bọn cọp dữ hại người, được gọi là hạm. Do đó, có sự xác tín rằng ở đâu có mặt Bạch hổ thì bọn cọp dữ không dám lai vãng. Chính vì vậy, Bạch hổ không chỉ là biểu trưng cho loài "cọp tu" mà còn có công năng xua đuổi bọn cọp dữ. Đây là tín lý phổ biến của tín ngưỡng thờ Bạch hổ ở xứ này.

Nói chung, ngày nay chúng ta khó truy cứu nguồn gốc của tín lý này, song qua các truyền thuyết đã trình bày trên, chúng ta thấy, khá gần gũi với điển tích Hoa Lâm nhị hổ ⁽⁶⁾ phổ biến của Phật giáo Bắc tông và thấy xuất hiện trong bài Phổ khuyến phát Bồ đề tâm của Trần Thái Tông (1218-1277):

(...) Thiền đạo nhược vô hướng vị, Thánh hiền hà khẳng quy y? Hoa Lâm cảm nhị hổ tùy thân, Đầu Tử tam nha báo hiểu (...)

(Nghĩa: Đạo thiền nếu không thú vị, Thánh hiền sao chịu quy y? Hoa Lâm khiến hai hổ cảm theo, Đầu Tử có ba chim báo sáng...) ⁽⁷⁾.

Chính việc các truyền thuyết về Bạch hổ ở Nam Bộ thường gắn với các thiền sư tôn túc, đạo cao đức trọng, nên giả thiết chúng bắt nguồn từ điển tích "Hoa Lâm nhị hổ" cũng có cơ sở minh chứng chứ không phải là đoán định vô bằng.