Tượng Phật Lợi Mỹ - nét độc đáo từ văn hóa Óc Eo

GN - Tượng Phật Lợi Mỹ là một trong những báu vật có niên đại cổ xưa nhất, khoảng thế kỷ IV - VI, đại diện cho nền văn hóa Óc Eo. Tôn tượng được Thủ tướng Chính phủ công nhận là bảo vật quốc gia theo Quyết định số 1426/QĐ-TTg ngày 1-10-2012 bởi tính nguyên vẹn và là tiêu bản điển hình của điêu khắc Phật giáo Đông Nam Á thời kỳ đầu Tây lịch...

Tượng Phật Lợi Mỹ - Ảnh tư liệu

Tại Bảo tàng Lịch sử TP. HCM, bộ sưu tập về hiện vật của văn hóa Óc Eo được trưng bày và lưu giữ rất phong phú, đa dạng, như đồ đá, đồ đồng, gốm, trang sức đá quý… đặc biệt là sự hiện diện của tượng Phật tôn tạo từ chất liệu gỗ, phần nào cho thấy Phật giáo có một vị trí quan trọng trong đời sống của cư dân Óc Eo, tiêu biểu trong các tượng Phật gỗ thuộc văn hóa Óc Eo có thể kể đến pho tượng được tìm thấy vào năm 1937, bởi người dân ở ấp Lợi Mỹ, làng Phong Mỹ, Sa Đéc cũ, thuộc cuối rìa phía Nam vùng Đồng Tháp Mười (nay là tỉnh Đồng Tháp), vì vậy sau này tượng được đặt tên là tượng Phật Lợi Mỹ.

Với kích thước lớn, hoàn chỉnh: chiều cao 200cm, rộng 50cm và đường kính bệ là 41cm, pho tượng gỗ nặng 100kg này được các chuyên gia Trường Viễn Đông Bác Cổ thời bấy giờ đánh giá cao về mặt giá trị, cũng như tính thẩm mỹ trong nghệ thuật điêu khắc của các nghệ nhân Óc Eo những ngày đầu Tây lịch, cần nhanh chóng đưa về Bảo tàng Blanchard de la Brosse (tức Bảo tàng Lịch sử TP. HCM hiện nay) để bảo quản.

Tượng Phật được chạm khắc hoàn toàn từ một thân gỗ trai nguyên khối, trong tư thế đứng thẳng trên một bệ sen hai tầng. Tầng trên gồm một lớp cánh tròn, đầu cánh thuôn nhọn với nhiều lớp xen kẽ, cùng phần nhụy giữa tạo thành bệ. Tầng dưới gồm một lớp đài sen úp, hai lớp cánh được tạc trên một nền trụ tròn như để đỡ đài sen. Phần đầu của tượng đội mũ miện tròn, đỉnh có chóp nhọn, được gọi là Usnisa.

Xét về danh tính, tượng được nhìn nhận là một trong những tiêu bản tạc Đức Phật Thích Ca Mâu Ni, với khuôn mặt hơi gãy, miệng tựa như đang mỉm cười với hai vành môi hiện rõ và cằm hơi đưa ra, cùng khuôn hàm vuông vức, đôi tai cong và dài gần chấm vai. Thân tượng được tạc khá thon mảnh, bờ vai xuôi với hai tay gập vuông góc, đưa ra ngang ngực. Tuy nhiên, nhiều đánh giá lại cho rằng tượng Phật Lợi Mỹ  không giống với hình tượng nguyên thủy của Đức Phật Thích Ca được thờ ở Thánh địa Bồ Đề Đạo Tràng tại Ấn Độ.

Giải đáp cho vấn đề này, Sa-môn Huệ Thiện cho biết: “Tượng Phật ở các nước châu Á như Tây Tạng, Trung Quốc, Nhật, hay các nước Đông Nam Á như Lào, Miến Điện, Việt Nam… trong đó có tượng của người Óc Eo, không nhất thiết phải giống với khuôn mặt Phật của người Ấn Độ. Trong kinh nói rõ, khi thành đạo, cùng với danh hiệu Thích Ca Mâu Ni, Đức Phật vượt khỏi khuôn khổ chật hẹp của một thân người để hóa hiện pháp thân thường trụ chu biến khắp các cõi. Như vậy, ở đâu Đức Phật khai thị và giáo hóa chúng sanh thì ứng thân thị hiện của Ngài cũng sẽ tùy vào đó mà hòa hợp với con người nơi ấy”.

Qua hình tượng của tượng Phật Lợi Mỹ, một lần nữa phản ánh trình độ tiếp thu các luồng ảnh hưởng nghệ thuật mới của cư dân cổ Óc Eo, đồng thời, họ khéo léo hòa quyện cùng những nét bản địa chân chất, kéo tôn giáo và con người đến gần nhau hơn.

Không chỉ dừng lại đó, sự sáng tạo đa dạng của họ còn chứa đựng ở phần đôi mắt tượng, với một mắt nhắm và một mắt mở khẽ. Luận Đại trí độ trong nội dung về 32 tướng tốt và 80 vẻ đẹp của Đức Phật, ghi rõ: Khi Phật nhắm mắt, điều đó biểu hiện Ngài đang an trú vào đại định, hay còn gọi là trạng thái thiền định sâu xa. Khi Ngài mở mắt, nhưng khép lại quá nửa theo hướng nhìn xuống, thể hiện trạng thái thiền định nội quán, tức quán chiếu nội tâm, tự mình soi xét bản thân, lấy đó làm việc bổn phận, nhận rõ tự tánh đi đến giác ngộ.

Bên cạnh nét độc đáo vừa kể trên, tư thế thủ ấn của tượng Phật Lợi Mỹ cũng trở thành đề tài hấp dẫn đối với nhiều nhà nghiên cứu Phật giáo trong nước và thế giới. Tượng Phật khoác y kín hai vai, phủ dài đến chân tạo thành hình vòng cung, làm nổi bật hai bàn tay đưa ra phía trước. Đặc biệt là bàn tay phải của tượng với ngón trỏ và ngón cái chạm vào nhau, ba ngón còn lại để thẳng một cách thong thả, hiện rõ tư thế bắt ấn. Theo học giả Alexander Grisworld, đây có thể là biến tướng của động tác thuyết pháp Dharmachakramudra, được hiểu là ấn Chuyển pháp luân. Còn Robert E. Fisher từng nhận xét, đây là ấn Vô úy thí - Vitarkamudra, tức ban tặng sự không sợ hãi.

Tượng Phật làm bằng đá thuộc văn hóa Óc Eo,
niên đại thế kỷ thứ VI, VII, khai quật tại Nhị Tường, Trà Vinh

Tượng Phật Lợi Mỹ đã cho thấy một giai đoạn thăng hoa trong nghệ thuật điêu khắc của các nghệ nhân Óc Eo nói riêng, và trong sự phát triển rực rỡ của Phật giáo từ xa xưa tại Việt Nam nói chung. Đón nhận những đánh giá tích cực về mặt giá trị tôn giáo, tượng Phật Lợi Mỹ được nhiều nhà nghiên cứu, sưu tập, cũng như các tổ chức quốc tế chọn làm đối tượng nghiên cứu, đưa đi trưng bày, đại diện cho nền văn hóa Óc Eo (Việt Nam). Đặc biệt, tượng Phật Lợi Mỹ còn là một trong 18 tượng Phật Việt Nam tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam - TP.Hồ Chí Minh, được Quỹ Đại sứ Bảo tồn văn hóa của Bộ Ngoại giao Mỹ chọn bảo trợ, đưa vào dự án phục hồi sơn son thếp vàng năm 2008, với tổng kinh phí của toàn dự án là 27.495 USD. 

>> Xem thêm: Kỳ 1: Tượng Phật Đồng Dương || Kỳ 2: Tượng Bồ-tát Avalokiteśvara huyền bí ||

Giao Hảo

_______________

Kỳ tới: Tượng Phật Quốc tự Khải Tường với những nỗi niềm thăng trầm của xứ sở