Mối ưu tư về đạo học của Trần Nguyên Đán - Nguyễn Phi Khanh qua Sơn trung khiển hứng và chùm thơ du xuân giang

NSGN - Các nhà Nho Việt Nam thời Trung đại, làm thơ ít dẫn chữ nghĩa của Vương An Thạch (1021-1086). Gần đây, khảo sát thơ văn Lý-Trần nhận thấy trừ Lý Thường Kiệt phê Vương trong Phạt Tống lộ bố văn, Trần Nguyên Đán (1325-1390) qua Sơn trung khiển hứng, Nguyễn Phi Khanh (1355-1428) ở Trùng du xuân giang hữu cảm có dẫn chữ và nhắc tứ thơ xuân của An Thạch với thái độ rất thú vị.

Xét trong mối ưu tư về đạo học, qua chùm thơ Du xuân giang, người viết bất giác thu hoạch được đôi điều.

Đền thờ Trần Nguyên Đán tại Côn Sơn - Chí Linh, Hải Dương

1. Sơn trung khiển hứng (cảm hứng trong núi) của Trần Nguyên Đán ra đời từ việc: có thi tăng đến hỏi chữ. Không thấy Trần Tư Đồ nói rõ chữ gì, song nội dung đã làm cảm hứng của ông đầy chất thơ và cũng lắm nỗi niềm lo nghĩ:

十年政省負秋燈  

松下行吟倚瘦藤

隨馬望塵無俗客

叩門問字有詩僧

退閒綠野知何及

散給青苗謝不能

坐待功成名遂ý­

一丘老骨已崚嶒

Thập niên chính tỉnh

phụ thu đăng,

Tùng hạ hành ngâm ỷ sấu đằng.

Tùy mã vọng trần vô tục khách,

Khấu môn vấn tự hữu thi tăng.

Thoái nhàn Lục Dã tri hà cập?

Tán cấp Thanh miêu tạ bất năng.

Toạ đãi công thành danh toại hậu,

Nhất khâu lão cốt dĩ lăng tằng.

Nguyễn Đức Vân dịch:

Mười năm chính tỉnh phụ đèn xưa,

Chống gậy bên thông đặng đọc thơ.

Theo ngựa trông vời không khách tục,

Hỏi thơ gõ cửa có nhà sư.

Lui về Lục Dã sao còn kịp!

Cấp phát Thanh miêu thẹn chẳng dư.

Ngồi đợi công thành danh đã toại,

Một gò xương trắng chất bao giờ.

Đọc xong bài thơ ta vỡ lẽ: thi tăng hỏi thoái nhàn nhẹ thôi. Song, khiến Trần Nguyên Đán khó “quy khứ sơn trung” khi nhìn lại mười năm làm chính sự. Ông cũng không thể đợi chờ công thành danh toại vì lo cảnh nắm xương tàn. Có điều thú vị ngưỡng xuân thời của An Thạch là gò cao xương trắng; ngưỡng tuổi già là mười năm lão khứ quy Thiền. Ngưỡng xuân của quan Tư đồ là phụ và về già sợ một nắm xương tàn…

Khác với thái độ của cha vợ, Nguyễn Phi Khanh sau lần Hầu tướng công Băng Hồ đi chơi xuân trên sông, xuân kế một mình dạo Nhị hà hoài cảm hạ bút thành Cảm xúc khi đi chơi sông xuân lần thứ hai:

去年三月珥河津

麗服相隨五六人

岸草無情春自綠

江流在眼客還新              

清吟雨ý­邀紅葉                 

緩棹風前過白蘋              

長恐寸心遙魏闕              

五湖偏載讀書身

Khứ niên tam nguyệt Nhị hà tân,

Lệ phục tương tùy ngũ lục nhân.

Ngạn thảo vô tình xuân tự lục,

Giang lưu tại nhãn khách hoàn tân.

Thanh ngâm vũ hậu yêu hồng diệp,

Hoãn trạo phong tiền quá bạch tần.

Trường khủng thốn tâm giao ngụy khuyết,

Ngũ Hồ thiên tải độc thư thân.

Đào Phương Bình dịch:

Tháng Ba năm ngoái trên sông Nhị,

Sáu bảy người theo đẹp áo khăn.

Cỏ bãi hững hờ xuân tự biếc,

Dòng sông quen thuộc khách như tân.

Sau mưa ngâm nhẹ ca hồng diệp,

Trước gió chèo khoan lướt bạch tần.

Tấc dạ những lo, xa khuyết ngọc,

Ngũ Hồ riêng chở khách làng văn.

Trong  bài Hầu tướng công Băng Hồ đi chơi xuân trên sông, Nguyễn Phi Khanh viết:

Yên cảnh tam xuân thắng liễu xuyên

Khói sóng ba xuân hẳn hơn con sông rặng liễu

Thả đàm hồ hải Giang Nam sĩ,

Hựu phỏng phong lưu Thái Thạch tiên.

Hãy bàn tới kẻ sĩ hồ hải đất Giang Nam,

Đừng hỏi vị tiên phong lưu ở Thái Thạch.

Theo chú giải của Thơ văn Lý-Trần tập 3, ta có thể hiểu nhà thơ khen cảnh sông Nhị trước mắt đẹp hơn xuân cảnh trong thi ca Đường-Tống. Cũng có điều cần bàn thêm là nhà thơ dùng Giang Nam sĩ, Thái Thạch tiên, không riêng là dẫn điển cố Trung Hoa mà có hàm ý hãy nói chuyện kẻ sĩ ở Đại Việt bây giờ. Nó cũng gợi liên hệ đến Vương An Thạch khi về già tu thiền ở Giang Ninh, thôi dứt chuyện thị phi triều chính. Chúng ta biết, đương độ xuân thời, được Tống Thần Tông triệu về kinh phong tể tướng, An Thạch qua Kinh khẩu có danh tác Bạc thuyền Qua châu với tuyệt cú “Xuân phong hựu lục Giang Nam ngạn - Gió xuân xanh dậy bờ nam cỏ”. Do vậy có thể thấy hai câu thực trong Cảm xúc đi chơi sông xuân lần hai phảng phất tứ thơ đã nêu của Vương. Nó được chuyển tải tình điệu mới theo dòng cảm xúc mới lạ của Nguyễn Ứng Long.

Đặt tứ thơ trong mối liên hệ với bài Cảm hứng trong núi của Trần Nguyên Đán, dẫn chữ tam miêu của An Thạch thì nhận định vừa nêu không phải là không có cơ sở. Vấn đề đặt ra là tại sao Nguyễn Phi Khanh có thái độ như vậy. Và, so sánh hai câu kết: ai Hiếu liêm chung khách một thuyền (Bồi Băng Hồ tướng công) với Ngũ hồ riêng chở khách làng văn (Trùng du xuân giang) để làm rõ nghĩa hai chữ Hiếu liêm.

2. Sơn trung khiển hứng và Trùng du xuân giang, ít ra, đã cung cấp cho chúng ta một thông tin quan trọng: khoảng 1374-1386, giới thi tăng học sĩ ở nước ta đã có thảo luận, đánh giá lại nghiêm túc đường hướng Tân pháp của Vương An Thạch nhằm tìm kiếm giải pháp cho khủng hoảng chính sự và đạo học cuối thời Trần. Mặt khác, là để đối phó với nạn lợi dụng cải chính, ngày càng tiếm quyền của Hồ Quý Ly (1336-?).

Cảm hứng trong núi đã cho thấy Trần Tư đồ nhận ra mình xa rời nguyên tắc đạo học đã có từ thời Lý và đặc biệt là của Thiền phái Yên Tử: dùng Thiền điều tiết Tam giáo. Chắc chắn rằng thi tăng hỏi chữ đã nhắc nhở điều đó. Cho nên Trần Nguyên Đán hối hận, tự dằn xé lui về Lục Dã sao còn kịp! Cách đặt vấn đề của thi tăng đâu chỉ có chỗ hành tàng, xuất xứ.

Côn Sơn - địa danh gắn liền với những nhân vật lịch sử nổi tiếng: Nguyễn Phi Khanh, Nguyễn Trãi...

Qua bài thơ, Trần Nguyên Đán bày tỏ thái độ không tán thành Tân pháp của An Thạch về chính trị. Mặt đạo học ông thấy được mười năm cuối đời theo Thiền, Vương An Thạch có cái nhìn khách quan, điềm đạm về chỗ được và sai lầm trong Hy Ninh biến pháp của Vương⁽¹⁾. Song, trước sau Trần Nguyên Đán không thể đứng ra thi hành Tân chính như Vương vì ngại nấm mồ xương trắng tuổi già. Chính chỗ nhận ra như trên, so sánh với chủ trương đạo học của phái Yên Tử (từ Giác Hoàng, Huyền Quang, Trần Anh Tông đến Minh Tông), Trần Tư Đồ cũng phải thừa nhận chính mình, có thời gian quá sa đà vào cái học hình thức quan phương, thù tạc. Đấy là lý do càng về sau, Trần Nguyên Đán càng lo lắng và luôn khuyến cáo giới học sĩ:

- Văn sau, trước hết

phải lòng trung

Trình các quan đang chấm thi

- Khoa kỳ đấu xảo, có như không

                           Tặng Mẫn Túc

Do vậy, ông kỳ vọng vào Nguyễn Phi Khanh cùng thế hệ đi sau.

Cảm xúc chơi sông xuân lần thứ hai thể hiện rõ lối suy nghĩ độc lập và tâm hồn thanh khiết của Nguyễn Phi Khanh. Nếu như cảm hứng xuân giang của An Thạch là niềm phấn khích lại được trọng dụng nên để lại tình cho ngoại vật (di tình thế ngoại), đến nỗi xanh hóa cả cỏ xuân. Tâm tình của Phi Khanh theo lẽ tự nhiên vận động nên cỏ xuân tự biếc. Do vậy, nhà thơ ít băn khoăn trong việc chọn lựa ra giúp Hồ Quý Ly. Và cũng không hẳn tư tưởng Nho học của Phi Khanh tương hợp với quan điểm chính sự của triều Hồ. Cuối bài thơ bộc bạch niềm riêng, thông cảm với tâm sự lo cung khuyết họ Trần của nhạc phụ.

3. Theo chúng tôi, cảm hứng chủ đạo hai bài thơ du xuân giang của Phi Khanh, không phải là chuyện nhàn tình mà là nỗi ưu tư về đạo học và vận nước. Dĩ nhiên là đoái cảnh sinh tình; về tình tất riêng chung hòa vào một mối nghĩ ở câu kết. Thơ văn Lý-Trần (tập 3) thận trọng chú thích “thuyền Hiếu liêm”, chưa tìm được xuất xứ (Bồi Băng Hồ tướng công du xuân giang). Khảo đính các văn bản chữ Hán đều viết liêm chỉ Liêm khê (nhưng không có bộ thủy), nơi đại Nho Chu Đôn Di về ở ẩn (1017-1073). Đào Phương Bình dịch xuôi dùng bậc Hiếu liêm cũng có ý liên hệ đến chế độ cử hiền khảo học chọn kẻ sĩ “hiếu để trong sạch”⁽²⁾. Cùng thái độ nhất quán, thơ Trùng du xuân giang hé mở thêm cái nhìn đạo học Tam giáo rạn nứt. Dùng độc thư thân như ý “thời loạn đọc sách là cao khiết” (loạn thế độc thư cao) của Viên Mai (1716-1797)⁽³⁾; và cũng vì nó mà Phi Khanh mới “tấc dạ những lo xa miếu đường”.

Nguyễn Phi Khanh để lại ba bài thơ “du xuân giang”: hai bài Bồi Băng Hồ du xuân, một “độc du” mà nhớ xuân cũ. Điều thú vị là cả ba bài thơ đều có dùng “mái chèo: trạo (棹)”. Bồi Băng Hồ (thất ngôn) và Trùng du xuân giang dùng hoãn trạo: mái chèo thư thả. Bồi Băng Hồ (ngũ ngôn) dùng nhất trạo: một chèo”. Cả hai Bồi Băng Hồ đều dùng tam xuân yên cảnh: tháng Ba hoa khói. Vậy có cơ sở để chúng ta cùng xác định ý nghĩa tâm sự Hiếu liêm thuyền qua bài thơ ngũ ngôn:

三春媚烟景              

一棹擊滄粱

習氣俱湖海              

憂心只廟堂

清詩魚鳥共

佳句芷蘭香              

興盡中流返

山間日已黄

Tam xuân mị yên cảnh,

Nhất trạo kích thương lương.

Tập khí câu hồ hải,

Ưu tâm chỉ miếu đường.

Thanh thi ngư điểu cộng,

Giai cú chỉ lan hương.

Hứng tận trung lưu phản,

Sơn gian nhật dĩ hoàng.

Dịch thơ:

Mịn màng cảnh khói mây,

Một chèo khua làn biếc.

Quen rồi nơi hồ hải,

Dạ luôn chốn miếu đường.

Thơ nhã, cùng chim cá,

Câu hay, chỉ hương lan.

Giữa dòng quay thuyền lại,

Bóng ác non tây vàng.

Theo ước lệ tượng trưng trong thơ cổ mái chèo chỉ riêng mình lèo lái, chịu trách nhiệm. Còn tam xuân yên cảnh, chính điển là tháng Ba hoa khói⁽⁴⁾. Xét mối liên hệ với ba bài du xuân, ta có thể hiểu ẩn ý của Nguyễn Phi Khanh đã quyết chuyện đắn đo riêng mối cung khuyết miếu đường họ Trần. Tâm sự Hiếu liêm cũng đã rõ sự lý. Tứ thơ xuất phát từ cảm quan thơ Nho (nhàn cảnh, ưu tâm); song kết thúc lại bộc lộ cảm thức thơ Thiền. Nhà thơ xả bỏ mọi thói quen ưa nhàn cảnh, thơ nhã, câu hay, ngay lập tức trở về với thực tại, ngày nhàn đã hết. Nói cách khác thi tứ xuất phát từ hành, tàng, xuất, xử  song khép lại mối ưu tư “than đạo”. Nó mở ra ý khí như Tuệ Trung Thượng Sĩ nói: Ý khí này mất thì thêm ý khí khác (một ý khí thời thiêm ý khí). Nhà Nho nhập thế hành đạo nhất trí như nhà thiền là hành nghiệp thuần nhất bởi sống đời vui đạo tùy duyên.

Chỗ diệu của bài thơ là ở khía cạnh đảo lộn mỹ học giữa thơ Nho và thơ Thiền. Cùng cảm hứng hành đạo song mục tiêu và ý nghĩa cứu cánh giữa nhà Nho và Thiền vẫn khác. Đi đến được sự nhất trí như Nguyễn Phi Khanh cũng không phải chuyện dễ. Bởi lẽ sống với sự thực đạo đức vốn khác biệt và khó hơn việc nhanh chóng đứng về phía đại diện đạo đức, nghĩa lợi để bảo vệ và thuần khiết hóa nó như ta tưởng. Mối ưu tư của Nguyễn Phi Khanh cùng thái độ ứng xử hài hòa, tiếp nối được tinh thần đạo học thời thịnh Trần, giải quyết được sự đối vị Nho-Phật vốn gay gắt ở thời đại ông. Thái độ đó cũng từ nguyên tắc cốt lõi hòa và đồng của người quân tử theo Nho. Căn cứ quan trọng, về sau, Nguyễn Ứng Long tổng kết thành quan niệm Đại và Tiểu hiếu của Nho Việt. 

Nguyễn Trãi khóc cha (Nguyễn Phi Khanh) tại ải Nam Quan

Xét trong bối cảnh thời đại, hoàn cảnh đất nước bị xâm lược, Nguyễn Phi Khanh dặn dò Nguyễn Trãi rất mực thận trọng, kỹ tính: “mới là Đại hiếu”. Chỗ đặc biệt tế nhị và cao cả của lý tưởng đại đồng, vì sự tồn vong đất nước, của thế giới yêu chuộng hòa bình, bình đẳng chúng sinh. Nối tiếp truyền thống của Trần Hưng Đạo, nhạy cảm trước bài học khoan thứ sức dân, đoàn kết dân tộc, tôn giáo, tránh đi thù hận “nghĩa lợi” cá nhân, dòng tộc; kể cả quan niệm vũ trụ đại toàn chung chung trừu tượng, mang màu sắc hư vô tuyệt đối.

4. Với đề tài tức cảnh, vịnh cảnh ngụ tình, liên hệ với chùm thơ Vịnh cúc của Huyền Quang ta thấy từ sự đan xen thi hứng cùng Thiền lạc đã có bước chuyển sang nhất trí vị Thiền trong Nho rất rõ. Lý tưởng đại đồng của Nguyễn Phi Khanh ngát hương Nho, mặn mà Thiền vị nếm trải. Ấy là bước phát triển mới của thơ Thiền Trần-Hồ. Mặt thẩm mỹ thơ, hạt nhân Thiền trong Nho đã trở thành nội điển.

Về thời điểm sáng tác, chùm thơ du xuân giang, theo chúng tôi có thể ba bài làm liền nhau trong ba xuân. Bởi lẽ hiểu hai câu đề bài ngũ ngôn như vậy hợp lý hơn so với lối hiểu: “Cũng tháng Ba hoa khói mơn cảnh xuân; Một mái chèo khua làn biếc nhẹ lâng lâng”. Đối chiếu với tâm sự Hiếu liêm thuyền (Bồi Băng Hồ tướng công du xuân giang, thất ngôn), độc thư thân (Trùng du xuân giang) và sơn gian nhật dĩ hoàng (Bồi Băng Hồ tướng công du xuân giang, ngũ ngôn)⁽⁵⁾ lại càng rõ hơn sự lý.

                                                   Mỹ Tho, 15-12-2014
Võ Phước Lộc

^{_________________________________}

⁽¹⁾ Niên hiệu Tống Thần Tông (1068-1078) lúc này Vương An Thạch được cử làm tể tướng thực hành tân pháp (biến pháp). Năm thứ 9 bị cách chức. Sau lui về ở ẩn, chuyên tâm nghiên cứu, tu Thiền.

⁽²⁾ Thời Hán có chế độ cử tuyển, chọn người có hiếu, trong sạch gọi là Hiếu liêm để cất nhắc phong quan. Về thực chất không được như thế. Nguyễn Phi Khanh cũng có dụng ý nói khéo về hoàn cảnh trớ trêu của mình: đỗ Thái học sinh, song người ngoài lấy vợ tôn thất nên không được bổ dụng. Có thể do chỗ tế nhị ấy cùng án oan của Nguyễn Trãi sau này mà các nhà sưu tập thơ Nguyễn Phi Khanh chép “Liêm khê” lược đi bộ thủy. Vấn đề củng cố thêm mối hoài nghi nếu Nguyễn Trãi là con trưởng thì phải sinh trước 1380; vì năm 1374 Phi Khanh mới đỗ Thái học sinh. Mặt khác, căn cứ vào câu thực: dùng khách hoàn tân: khách thì lại mới; luận: dùng yêu hồng diệp: đón lá hồng (Trùng du xuân giang); trong mối liên hệ với ý “giang lưu tại nhãn: sông trước mắt như xưa” thì không thể cho đó là cuộc đi chơi với người yêu, mẹ Nguyễn Trãi. Đúng hơn mối duyên “hồng diệp” nay đã trở thành “chồng xướng vợ tùy, tương kính như khách”. Chúng tôi cho rằng bài thơ này được làm sau khi tác giả trở lại dinh Trần Nguyên Đán.

⁽³⁾ Đông Hán, loạn Tam quốc, Tư Mã Đức Tháo cùng Khổng Minh ở Nam Dương đọc sách; đương thời nổi tiếng cao sĩ. Sau Viên Mai tổng kết mà nhận xét như trên đã nêu.

⁽⁴⁾ Thơ Lý Bạch, bài Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng viết: Yên hoa tam nguyệt hạ Dương Châu - Tháng ba hoa khói ông đi về Dương Châu.