Thoang thoảng thơ Xuân, thoang thoáng giá trị tự do thời Đông A

Trần Thái Tông xem bốn mùa trong năm như bốn nỗi khổ sinh, lão, bệnh, tử của đời người: "Con người sinh ra trên đời cũng như một năm bắt đầu từ mùa Xuân" (Nhân chi sinh tướng tuế nãi xuân thỉ), "con người khi về già cũng như mùa Hạ trong năm" (Nhân chi lão tướng tuế nãi hạ thì), "con người khi bị bệnh tật cũng giống như mùa Thu trong năm" (nhân chi bịnh tướng tuế nãi thu thì), "con người khi chết đi cũng giống như mùa Đông trong năm" (nhân chi tử tướng tuế nãi đông thì).

Con người có bốn nỗi khổ, nỗi khổ đầu tiên là "sinh", nếu không có "sinh" thì làm gì có những nỗi khổ kia. Mùa Xuân tương ứng với "sinh" nên mùa Xuân cũng là "khổ". Nếu như Nagarjuna sống lại thì chắc là ngài có cách nhìn khác: chẳng "khổ" mà cũng chẳng "lạc". Thuyết "trung đạo" buộc ngài phủ định cả "có" lẫn "không".

Thực ra mùa Xuân là hiện tượng thời tiết của đất trời, của tự nhiên, mà tự nhiên thì chẳng làm gì có "khổ", "lạc", "thiện", "ác"! Cho nên trước chúa Xuân, ai cảm thấy vui thì cứ vui, ai cảm thấy buồn thì cứ buồn, có ai ràng buộc ai đâu, tự do kia mà! Mùa Xuân về, Trần Nhân Tông thăm Chiêu Lăng (Lăng Trần Thái Tông), tức cảnh thành thơ, nhưng trong thơ chẳng thấy "hồn bướm, mơ hoa", chẳng thấy "vạn mộc xuân vinh" đâu cả mà chỉ thấy tái hiện giấc mơ về chiến công oanh liệt chống ngoại xâm ngày nào:

Mùa Xuân đất trời làm cho chính trị, quân sự hóa thành thơ, hay là bản thân chính trị, quân sự cũng là bài trường ca của một dân tộc anh hùng ba lần đại phá quân Nguyên, đội quân hùng mạnh nhất thế giới lúc bấy giờ.

Ai mà không biết Thượng tướng Trần Quang Khải với khúc ca Đoạt sáo Chương Dương Độ. Ấy vậy mà Xuân đến… Xuân đi cũng có nỗi niềm riêng của mình:

Như vậy, Xuân cũng có Xuân vui, Xuân buồn; Xuân cũng có Xuân hướng về tương lai phơi phới, cũng có Xuân hồi ức, cảm hoài... Tuy nhiên Xuân vẫn là "ngoại cảnh", là "đời", vui, buồn, hồi ức, cảm hoài... mới là "tâm". Có ai đó đã thương thay cho con người trước sau cũng chỉ là con rối của cuộc đời, bởi vì "lòng ta là con rối, đời là kẻ giật dây". Thiền là giải thoát, là "đối cảnh vô tâm" mà lại để cho đời, cho ngoại cảnh giật dây thì còn gì là Thiền. Kinh Lăng Nghiêm chẳng phải có câu "nhược năng chuyển cảnh tắc đồng Như Lai" 若能转境则同如来 - nếu nội tâm làm cho ngoại cảnh chuyển hóa thì đó chính là Như Lai). "Cảnh" ở đây không phải là phong cảnh mà còn bao gồm cả thiên nhiên lẫn cuộc đời (xã hội). Con người có hai thuộc tính: tự nhiên và xã hội, con người làm thế nào mà không bị tự nhiên và xã hội chi phối được? Mùa hè chẳng nhẽ không biết nóng, mùa đông không biết rét? Xã hội khen hay chê, động hay tĩnh chẳng nhẽ lại bảo rằng "ông đã điếc cả hai tai" hay sao? Cho nên "tùy duyên" 随缘 (Hetupratyaya) là quan niệm của Phật giáo nhằm giải quyết quan hệ biện chứng về tính hữu hạn và vô hạn của con người trong quan hệ với tự nhiên và xã hội.

"Lung linh đáy nước in trời", mặt nước càng phẳng bao nhiêu thì "in trời" càng rõ bấy nhiêu. Mặt nước đầy sóng động thì làm sao hiển hiện cái cảnh "thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng"? "Tâm" có tĩnh thì Xuân sắc mới hiện ra cảnh đẹp như nó vốn có:

Xuân ở trong lòng cho nên Xuân đến cũng không biết, Xuân đi cũng không hay. Một đôi bướm trắng và một cành hoa chẳng phải Xuân là gì? "Tâm" tĩnh thì "cảnh" mới hiện, nhưng đó chỉ mới là "tùy duyên bất biến" của Bồ tát chứ chưa phải "bất biến tùy duyên" "nhược năng chuyển cảnh" của Như Lai. Đại thừa khởi tín luận lấy nước và gió làm tỷ dụ: gió làm cho nước chuyển động thành sóng nhưng đó là vì "sóng do gió lay động chứ không phải bản tính của nước là động, nếu gió ngưng thổi thì sóng cũng không còn chứ không phải bản tính của nước không còn". Bài thơ Xuân muộn của Trần Nhân Tông mới là "bất biến tùy duyên":

Thiền không để cho cái đầu và trái tim của mình ràng buộc mình, càng không để cho cái đầu và trái tim của kẻ khác thay thế cho cái đầu và trái tim của chính mình. Trái tim "nhầm chỗ" để trên đầu đã là tai hại rồi, nhưng dẫu sao cũng chỉ là nhầm vị trí. Nếu không phải của mình mà "nhầm" là của mình thì đó là cái "nhầm" nô lệ chứ không phải cái "nhầm" tự do.

Thiền là giải thoát, là tự do. Xét đến cùng, "tự do" mới chính là bản chất của con người, là giá trị nhân bản cao nhất của nhân loại. Hồ Chí Minh chỉ nói "Không có gì quý hơn độc lập và tự do" chứ chưa bao giờ lại nói không có gì quý hơn "giàu, mạnh" cả. Nói đến dân chủ và tự do, không ít người có thói quen cho đó là thứ hàng nhập khẩu từ phương Tây xa lạ nào đó. Thực ra giá trị của tự do (giải thoát) vốn là hàng nội địa truyền thống của phương Đông. Đó chẳng phải là một thứ "quốc bảo" thời Đông A hay sao? Nó hoàn toàn có thể giải thích vì sao ba lần quân Nguyên hùng hổ tràn sang, ba lần đều tháo chạy tan tác. Chạy tan tác, nhưng có lẽ cho đến chết vẫn chưa hiểu tại sao lại thua. Làm sao mà có thể hiểu được rằng một dân tộc khi mà giá trị tự do đã hòa tan vào tinh thần độc lập thì dân tộc đó là một dân tộc bất khả chiến bại.

Độc lập và Tự do như hình với bóng. Tuyên ngôn độc lập cũng là Tuyên ngôn tự do:

"Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do, độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy".

Dân tộc Việt Nam có Hồ Chí Minh bởi vì dân tộc Việt Nam đã từng có Nguyễn Trãi, dân tộc Việt Nam có Nguyễn Trãi bởi vì dân tộc Việt Nam có Trần Nhân Tông... Giá trị tự do đã được đặt đúng vị trí của nó cho nên vua Tự Đức triều Nguyễn, triều đại phong kiến cuối cùng trong lịch sử Việt Nam, cũng phải ca ngợi hết lời:

"Công đức nhà Trần thật là to lớn vô cùng, kể từ đời họ Hồng Bàng trở xuống, chưa bao giờ nước ta được thịnh trị như đời Trần Nhân Tông vậy" (Ngự chế Việt sử tổng vịnh).

Vua Tự Đức đánh giá cao công đức của nhà Trần nhưng không nói nhiều về nguyên nhân. Mính Viên Huỳnh Thúc Kháng lại rất tán thưởng "không khí tự do" thời Trần:

"Tín giáo được tự do nên tư tưởng có chiều phát triển, trên lịch sử nước Nam ta về đời Trần, không những võ công trác tuyệt (đánh đuổi quân Hồ-Nguyên) mà nói đến học giới có vẻ cao hơn Tống Nho nhiều".

"Bởi thế nên tư tưởng còn tự do, mà nhân tài đủ cả các vẻ. Nếu cứ thế mà tiến lên thời có lẽ không nhường gì học giới Nhật Bản" (Lối học khoa cử và lối học của Tống Nho có phải là học đạo Khổng Mạnh không?).

Tự do không thể thiếu đối với kinh tế thị trường, nhưng tự do càng không thể thiếu trong đời sống tinh thần của con người. Xuân là "tùy duyên" mà "tùy duyên" cũng là "giải thoát", cũng là "tự do". Xuân làm cho thế gian vui mà cũng làm cho thế gian buồn. Xuân chóng đến mà Xuân cũng chóng đi... cho nên mọi sự đời âu cũng nên thoang thoáng thì hơn! Thoang thoảng thơ Xuân, thoang thoáng hương vị của giá trị tự do của một thời Đông A huyền thoại.